تهران ؛ کلانشهری آسیب پذیر در برابر زلزله

رویکردهایی برای کاهش خطرپذیری تهران در زلزله

تهران روی گسل های فعال و زلزله خیز قرار دارد و این مساله که ممکن است در این شهربزرگ روزی زمین لرزه ای رخ دهد دور از ذهن نیست.
زمین لرزه ای که همواره کارشناسان لرزه نگاری کشور درباره آن هشدار می دهند و از تبعات منفی آن سخن می گویند.زمین لرزه ای که اگر با قدرت ۷ یا ۸ ریشتر رخ دهد، گفته می شود فاجعه انسانی بزرگی را به همراه خواهد داشت. این مساله اما باعث شده است تا هر بار در نقطه ای از ایران زمین لرزه بزرگی اتفاق می افتد دامنه آن تا تهران کشیده شود و شایعات درباره وقوع زلزله در این کلانشهر بزرگ کشور قوت بگیرد.
با این وجود تاکنون اقدامات زیادی برای کاهش خطرپذیری شهر تهران و انجام اقدامات پیشگیرانه به منظور توانمندسازی در برابر چنین بحران هایی صورت گرفته است.
رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در خصوص برنامه های پیشگیرانه و افزایش تاب آوری در برابر بحران زلزله می گوید: اگر نگاه دقیق تری به اولویت چهارم آخرین سندی که در خصوص کاهش خطر حوادث و سوانح دردنیا به تصویب رسیده و قرار است معیار عمل کشورها تا سال ۲۰۳۰باشد، بیندازیم، متوجه خواهیم شد که تأکید می کند که لازم است جوامع، کشورها و حکومت ها آمادگی خود را برای پاسخ مؤثر به حوادث و سوانح و هم چنین بازگشت بهتر از قبل جامعه افزایش دهند. به عبارت دیگر در این سند موضوع آمادگی صرفاً به اقدامات آموزش و تمرینی برای پاسخ محدود نمی شود، بلکه منظور از آمادگی، آمادگی جامعه برای تمامی مراحل بحران اعم از پیشگیری، پاسخ و بازتوانی است. نکته دیگری که باید به آن توجه کرد آماده بودن برای پاسخ و بازتوانی مؤثر و به موقع است. چه بسا پاسخ هایی که انجام می شوند ولی مؤثر و به موقع نیستند.

وی می افزاید: با این توضیح لازم است مسئولین و سیاست گذاران امر مدیریت بحران در کشور به خصوص افرادی که در حوزه آمادگی فعالیت می کنند، برنامه های خود را نه فقط بر آمادگی برای پاسخ به حوادث و سوانح متمرکز کنند، بلکه لازم است برای پیشگیری از وقوع بحران، کاهش اثرات سوء آن، پاسخ مناسب و بازتوانی مناسب و به موقع نیز آمادگی ایجاد شود. خلاصه اینکه با این رویکرد اقدامات مرحله آمادگی صرفاً محدود به اقدامات پاسخ نشده و آمادگی جامعه برای تاب آوری را می طلبد، چرا که تاب آوری در برابر سوانح و حوادث یعنی اینکه جامعه یا هر سیستم دیگری بتواند اولاً در برابر حوادث مقاومت کند، ثانیاً چنانچه حادثه ای رخ داد، کارکردهای اصلی خود را حفظ کرده و به حیات خود ادامه دهد و نهایتاً هر چه سریعتر و حتی بهتر از قبل به حالت عادی برگردد.
صادقی در مورد برنامه های پیش بینی شده برای کاهش خطرپذیری شهر و انجام اقدامات پیشگیرانه به منظور توانمندسازی در برابر بحران ها می گوید: سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران طرحی را با هدف برنامه ریزی برای کاهش خطر ناشی از حوادث در مقیاس محله های شهر تهران تهیه کرده است که بر اساس یک مدل بومی طراحی شده، به سوالهای مطرح در زمینه مخاطرات، آسیب پذیری ها و ظرفیت ها، میزان خطرات و اولویت بندی آنها به تفکیک ۳۵۴محله تهران نیازهای کاهش خطرپذیری در مقیاس هر محله، پاسخ داده شده است.
وی ادامه می دهد: در مرحله اول مخاطرات محلات شهر تهران با تمرکز بر سه خطر بالقوه و بالفعل شهر یعنی زلزله، سیل و لغزش زمین، شناسایی و نقشه آنها برای بلوک های جمعیتی تهیه شده است. در مرحله دوم وضعیت آسیب پذیری بلوک های جمعیتی محلات در ۵گروه آسیب پذیری جمعیتی، اجتماعی – اقتصادی، دسترسی و زیرساخت لرزه ای شناسایی و با وزن های مختلف محاسبه شده است. در این ۵گروه جمعا ۳۸شاخص مختلف که اطلاعات آنها در سطح بلوک های جمعیتی موجود است، مورد استفاده قرار گرفت. در مرحله سوم با تلفیق لایه های مختلف اطلاعات محلات، میزان خطر هر بلوک جمعیتی استخراج شده و بلوک ها بر اساس میزان خطر آنهـا به بلوک های با خطـر بسیار بالا، بالا، متوسـط، کم و بسیار کم تقسیم بندی شدند.

رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران اضافه می کند: در مرحله بعد با برگزاری جلسات متعدد با مسئولین محل، اعم از شورایاران و مدیران سراهای محلات و دیگر معتمدین و مسئولان محلی اطلاعات بدست آمده از مراحل قبل اعتبار سنجی شده است و با نهایی شدن نقشه خطر برای هر محله، مرحله برنامه ریزی برای کاهش خطر بلوک های پرخطر به صورت مشارکت با اعضای محله شروع و نوع مداخلات کاهش خطر و افزایش آمادگی محلات تدوین شده است.وی می افزاید: مدل برنامه ریزی حاضر یک مدل کاملا بومی است که با تلفیق لایه های اطلاعاتی محلات از یک طرف و کسب نظرات ذی نفعان محلی از طرف دیگر، می تواند دقیق ترین وضعیت خطر پذیری محلات شهر تهران را در سطح بلوک های جمعیتی مشخص کند. فرایند برنامه ریزی این طرح نیز به صورت کاملا مشارکتی و با حضور ذینفعان محلی اعم از مسئولین دستگاه های مختلف و نمایندگان مردم و سازمان های مردم نهاد در حال انجام است.

نامبرده در پاسخ به اینکه آیا برای کاهش مخاطرات مراکز آموزشی و تقویت ایمنی مدارس نیز طرحی داشته اید؟،توضیح می دهد: طرح مدرسه آماده با هدف افزایش آمادگی و ایمنی مدارس شهر تهران در مواجهه با حوادث در ۱۰۰۰مدرسه شهر تهران در حال اجرا است و طی آن مخاطرات غیرسازهای مدارس ارزیابی و برنامه کاهش آن ارائه می شود. پس از تکمیل سند مخاطره هر مدرسه توسط کارشناس آتش نشانی و گروه مدیریت بحران مدرسه، اطلاعات جمع آوری شده در سامانه “مدرسه آماده” وارد شده و براساس امتیاز بدست آمده، مدرسه در یکی از سه سطح قرمز (دارای خطرپذیری بالا)، زرد (خطرپذیری متوسط) و سبز (خطرپذیری پایین) قرار می گیرد. بر همین اساس، طرح کاهش مخاطرات هر مدرسه در سه بازه زمانی کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت تدوین و به مدارس ارائه می شود تا از طریق راهکارها و توصیه های این برنامه، مسئولان مدارس، خطرپذیری مدرسه را کاهش دهند.

وی تصریح می کند: البته سیستم کنترل و مدیریت بحران در شهر بزرگی مانند تهران نمی تواند به صورت متمرکز و تنها به وسیله سازمان های محدود پیاده سازی و اجرا شود بلکه با بهره گیری از مدیریت بحران غیر متمرکز در لایه های پایین تر می توان شدت آسیب ها را کاهش داد.
هر قدر که بتوان میزان وابستگی به سازمان های مسئول مدیریت بحران را کاهش داد و فرآیند عملیات را به صورت غیرمتمرکز و با توان مردمی اجرایی کرد، کارآیی و اثربخشی بیشتری ایجاد خواهد شد. در این راستا برنامه مدیریت بحران ساختمان نیز پس از بازنگری طرح مدیریت بحران اماکن با هدف ارتقای آمادگی ساختمان و ساکنان آن تدوین و در حال اجرا است تا در اتفاقاتی شبیه حادثه پلاسکو، قبل از وقوع حادثه بتوان اقدامات پیشگیرانه را در محل حادثه انجام داد.

این برنامه از بخش های تهیه و تدوین سند مخاطرات ساختمان و ارائه برنامه کاهش مخاطرات، شناسایی مخاطرات واحدهای ساختمان، ارائه آموزش های لازم به ساکنان، ارائه برنامه واکنش در شرایط اضطراری و آشنایی با نقشه تخلیه امن اضطراری محله تشکیل شده است.
صادقی در مورد اینکه چه رویکردهایی برای افزایش ایمنی در بخش های مختلف شهر و رسیدن به شاخص های مورد نیاز شهری تاب آورباید اتخاذ کرد، می گوید: چه رویکردهایی باید در نظر گرفت؟می گوید: شهر تاب آور نیازمند شناخت حیطه ها، مولفه ها و شاخص های موثر بر تاب آوری شهری، پایش این شاخص در سطح محلات، نواحی، مناطق و کل شهر و برنامه ریزی برای ارتقای تاب آوری شهری است. طبیعتا بررسی و رصد تغییرات مولفه های مختلف تاب آوری در ابعاد مذکور، می تواند وضعیت مقاومت، سازگاری، آمادگی، مقابله و بازسازی و بازتوانی شهر در برابر حوادث را مشخص کند.

وی می افزاید: بر این اساس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران مطالعات خود را در خصوص نحوه پایش تاب آوری پایتخت از سال ۱۳۹۲آغاز کرد و پس از سه سال مطالعه در ۴مرحله مرور نظام مند ابزارهای موجود در دنیا، مطالعه چارچوب مفهومی و شاخص های تاب آوری در فرهنگ ایرانی، طراحی و راستی آزمایی ابزار بومی و پایلوت ابزار طراحی شده، شاخص سنجش تاب آوری شهری طراحی و طی چندین مرحله در محلات شهر تهران تهران اجرا شد.

رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران اضافه می کند: شاخص تاب آوری در برابر حوادث ابزاری است کاملا بومی، جامعه محور، جامع و وزن داده شده که وضعیت تاب آوری شهر را بین عدد صفر (کمترین میزان) تا عدد یک (بیشترین میزان ممکن) در شش حیطه شامل حیطه های نهادی و حاکمیتی، اقتصادی، فیزیکی، فرهنگی و هم چنین حیطه زیست محیطی اندازه می گیرد. هم اکنون سامانه پایش تاب آوری شهر تهران در سطح شهر، مناطق، نواحی و محلات و برای ۶۶مولفه مختلف با وزن ها و ارزش های مختلف اندازه گیری شده و در دسترس مدیران شهری قرار دارد و مدیران شهری می توانند با استفاده از این سامانه وضعیت تاب آوری جغرافیای تحت مدیریت خود را بررسی کرده، وضعیت هر مولفه از مولفه های ۶۶گانه را رصد کرده، نقاط قوت یا ضعف جغرافیای مد نظر را در حیطه ها، زیر حیطه ها و مولفه های گوناگون ارزیابی کرده و بر اساس آن، برای ارتقای تاب آوری آن جغرافیای خاص برنامه ریزی کنند.

وی در خصوص چگونگی وضعیت معابر، پله ها و درکل مسیرهای مختلف شهر تهران و برنامه صورت گرفته برای تدوین شبکه راه‌های اضطراری بحران زلزله شهر تهران می گوید: در صورت وقوع زلزله‏ ای با قدرت تخریب بالا، استفاده از بعضی خیابان ها امکان پذیر نیست. از طرفی حجم بالای تردد خودروها در سطح شهر، حرکت خودروهای خدماتی و امدادی را دچار اختلال می کند. این مشکلات در شرایطی ایجاد می‌شود که عملیاتی نظیر اطفای حریق، کنترل حوادث ثانوی، جستجو و نجات، انتقال مجروحین و بازرسی و تعمیر شریان‏های حیاتی و تأسیسات شهری اهمیت عمده‌ای داشته و نیاز شدیدی به عملیات مقابله وجود دارد، عملیاتی که کاملاً به حمل‌ونقل در شبکه خیابان‌ها و بزرگراه‌های شهر و خارج از شهر وابسته است. بر این اساس طرح «شبکه راه‌های اضطراری بحران زلزله شهر تهران» با همکاری آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن (جایکا) آغاز و در حال حاضر آماده ابلاغ است.

صادقی در پاسخ این سوال که آموزش شهروندان و افزایش آمادگی آنها برای واکنش درست در ۷۲ساعت اولیه بعد از وقوع بحرانی چون زلزله اهمیت ویژه ای دارد، با این حال به نظر می رسد که اقدامات انجام گرفته در مقایسه با جمعیت کنونی شهر تهران هنوز جوابگوی نیازها نیست. برای رفع این مشکل چه کاری انجام گرفته است؟، جواب می دهد: برنامه جامع آموزش همگانی مدیریت بحران با همین هدف طراحی شده است واین برنامه، طرحی است فراگیر که چشم انداز، اهداف، قلمرو، راهبردها و سازوکارهای اجرایی و کنترلی مرتبط با فعالیت های آموزشی سازمان را حداقل برای یک دوره ۱۰ساله مشخص می کند. مسلماً تدوین چنین طرحی، سرآغاز تعریف برنامه ها و پروژه هایی خواهد بود که می توانند اقدامات کوتاه مدت و میان مدت معاونت آموزش و مشارکت های مردمی سازمان و کمیته های آموزش ستاد مدیریت بحران شهر تهران را شکل
دهند.
وی می افزاید: این پروژه در نهایت شامل ۱۵برنامه آموزشی (عملیاتی) برای ارتقای سطح دانش و مهارت عمومی تمامی شهروندان تهرانی است. هر کدام از برنامه ها مشخص‌کننده مباحث در نظر گرفته شده و حداقل زمان مورد نیاز آموزش آنها است. بر این اساس ۷۵طرح درس متفاوت با ذکر مشخصات دقیق اهداف، سرفصل‌ها، زیرفصل ها، روش های آموزشی و استانداردهای لازم‌الاجرا برای تدریس تدوین شده است. طرح پیش رو متناسب با نیازهای شهروندان و حوادث محتمل برای شهر تهران تدوین شده است و ساختار آن به گونه ای است که تمامی نهادهای مسئول در امر آموزش مطالب مرتبط با مدیریت بحران می‌توانند با بهره گیری از آن سرفصل های مربوطه را شناسایی و به دور از موازی کاری و همپوشانی، محتوای تخصصی خود را براساس استانداردها، نظرات کارشناسی و تجارب موجود، تدوین و به شهروندان در گروه‌های مختلف ارائه کنند.
رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران می گوید: با تکمیل آموزش ها از سوی هر کدام از سازمان ها، شهروندان در حوزه مدیریت بحران به سطح قابل قبولی از نظر دانش و مهارت خواهند رسید تا بتوانند از آمادگی نسبی در مواجهه با بحران ها برخوردار شده و تهران را به شهری مقاوم و تاب‌آور تبدیل کنند.

وی درباره وضعیت پایگاه های مدیریت بحران شهر تهران توضیح می دهد: طرح احداث پایگاه های مدیریت بحران در نواحی و محلات برای نخستین بار در تهران به اجرا در آمد و پس از آن به عنوان الگویی موفق در دستور کار مدیریت شهری سایر کلان شهرها هم قرار گرفته است. بر اساس آخرین مصوبه شورای اسلامی شهر تهران (مورخ۳۱ر۱ر۹۵) در دویست و پنجاه و دومین جلسه آن با عنوان «اصلاحیه مصوبه الزام شهرداری به در اختیار قرار دادن تمام پایگاه‌های پشتیبانی مدیریت بحران مناطق ۲۲گانه شهرداری تهران به سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران»‌ مقرر شده است ظرف مهلت دو سال سازمان ورزش شهر با احداث و بهره گیری از سالن های ورزشی اختصاصی بانوان به بهره برداری ورزشی از این پایگاه ها پایان دهد.
این کارشناس می گوید: سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران طی سال های اخیر تلاش کرده تا به منظور اجرای کامل برنامه های آموزشی خود، مدیریت کامل مجموعه پایگاه های مدیریت بحران را بر عهده گرفته و به همین منظور در تعامل کامل با دیگر سازمان ها و نهادهای عضو مجموعه مدیریت شهری و در قالب مهلت تعیین شده از سوی شورای اسلامی شهر تهران این برنامه در حال اجراست.

وی تصریح می کند: از میان پایگاه های مدیریت بحران ۳پایگاه در مدیریت پیشین شهرداری در اختیار صدا و سیما برای ضبط برنامه های تلویزیونی و ۵۶پایگاه در اختیار سازمان ورزش شهرداری برای ورزش بانوان قرار داده شده است. تا کنون یک پایگاه (ایثارگران) در منطقه ۲از صدا و سیما پس گرفته شده و تولید و ضبط برنامه تلویزیونی در پایگاه منطقه ۱۳ (شهید ابراهیمی) متوقف شده و عوامل صدا و سیما در آنجا حضور ندارند و یک پایگاه دیگر واقع در منطقه ۳کماکان در اختیار صدا و سیما قرار دارد که باید در اختیار سازمان قرار گیرد.
صادقی اضافه می کند: پایگاه های مدیریت بحران سرمایه ها و ظرفیت های مدیریت بحران پایتخت به شمار می آیند که باید در خدمت اهداف و ماموریت های این سازمان قرار گیرند و با توجه به تاکیدات شهردار تهران و اعضای شورای اسلامی شهر تهران روند واگذاری پایگاه های مدیریت بحران باید هرچه سریع تر طی شود. در همین خصوص شهردار تهران موکدا این موضوع را در مصاحبه اخیر خود با شبکه یک سیما مطرح کردند.

خبرگزاری مهر